به دنبال طرح برخی پرسش‌ها و شبهات پیرامون مسائل مرتبط با بیماران مبتلا به ملال جنسیتی و نحوه درمان و رویکرد به آنها، به ویژه هورمون درمانی و نیز عمل جراحی بازتعیین جنسیت نکات زیر به عنوان موضع رسمی انجمن علمی روانپزشکان ایران به استحضار جامعه‌ی علمی کشور و مراجع تصمیم‌گیر می‌رسد.
ملال جنسیتی نام وضعیتی در طبقه‌بندی‌های معتبر علمی است که پیش‌تر اختلال هویت جنسیتی خوانده می‌شد و افراد دچار آن در متون غیرروان‌پزشکی به تراجنسیتی مشهورند. برای توضیح این وضعیت، لازم است به تمایز مهم دو مفهوم جنس و هویت جنسی یا جنسیت اشاره شود. جنس بر صفات زیستی متمایز کننده زن و مرد از یکدیگر مانند نوع دستگاه تناسلی آنها دلالت دارد، درحالی‌که جنسیت یا هویت جنسی مفهومی زیستی-روان‌شناختی است که به معنای احساس فرد از هویت درونی خود است. به عبارت دیگر، جنس بر وضعیت زیستیِ مرد یا زن بودنِ فرد اطلاق می‌شود، در حالی که جنسیت بر جنبه‌های مغزی- روانی مردانه و زنانه دلالت دارد.
در غالب افراد هویت جنسی بر جنس منطبق است که آنها را همسوجنسیتی می‌خوانند، اما حدود ۲ تا ۱۵ هزارم درصد افراد دچار عدم انطباق جنس با هویت جنسی‌اند. این افراد از نظر زیست‌شناختی کاملا به یک جنس تعلق داشته ولی از نظر هویت جنسیتی، خود را به جنس دیگر متعلق می‌دانند. به طور مثال فردی که عمیقا خود را زن می‌داند و خواهان هویت و نقش‌های زنانه است ولی بدنی کاملا مردانه دارد. این افراد وقتی که به دوگانگی جنس و هویت جنسی در وجود خود پی می‌برند، بدن و جنس خود را نمی‌پذیرند، و نقشی را که جامعه مطابق جنس از آنها انتظار دارد، برنمی‌تابند و عمیقا خواهان هویت و نقش مطابق با هویت جنسی خود هستند و به این ترتیب، دچار رنج و عذاب، ناراحتی، نارضایتی، و ملالی می‌شوند که اصطلاحاً ملال جنسیتی یا اختلال هویت جنسیتی نام دارد.
ملال جنسیتی یک وضعیت روان‌پزشکی است که تشخیص آن نیاز به مصاحبه و بررسی دقیقی دارد که اغلب تا چند سال طول می‌کشد. در اکثر کشورهای دنیا افراد مبتلا به این وضعیت با مراجعه به روانپزشکان تحت بررسی جامع قرار گرفته و در طول زمان و به صورت مرحله به مرحله درمان‌هایی از جمله روان‌درمانی، هورمون‌درمانی، تجربه واقعی زندگی در شرایط جنسیت مطلوب و نیز جراحی بازتعیین جنسیت دریافت می‌کنند. هدف این درمان‌ها جملگی کاهش رنج و ملال مراجعان و افزایش کیفیت زندگی آنهاست که بر اساس مطالعات به مقدار چشمگیری نیز محقق می‌شود. در ایران، با فتوای تاریخی امام خمینی (ره) مجوز جراحی بازتعیین جنسیت از اوایل دهه شصت توسط پزشکی قانونی و پس از طی مراحل مشخصی به واجدین شرایط داده می‌شده است و تعداد کثیری از مراجعان موفق به دریافت درمان‌های ضروری استاندارد در داخل کشور شده‌اند و تبعات منفی بهداشتی و اجتماعی خروج این افراد از کشور به منظور دریافت درمان از بین رفته است. بر اساس جدیدترین مطالعات مرور نظام مند و فراتحلیل، اکثریت قاطع افرادی که این درمان‌های استاندارد را دریافت کرده‌اند، از درمان احساس رضایت دارند.
اکنون عده‌ای انگشت‌شمار، بدون پشتوانه‌ی علمی و بدون ارائه‌ی مطالعات معتبر و کارآزمایی‌های بالینی و مرورهای نظام‌مند، پیگیر محدودسازی درمان‌های استاندارد و دارای شواهد علمی هستند. لازم به ذکر است که ادعای امکان تغییر هویت جنسی از طریق دارودرمانی، مشاوره یا روان‌درمانی که توسط این عده مطرح می‌شود، به کرات توسط مطالعات متفاوت رد شده‌اند.
حتی چنین رویکردی می‌تواند به‌طور جدی برای مبتلایان به ملال جنسیتی آسیب‌رسان باشد. لذا این گونه مداخلات مورد ادعا غیرعلمی و غیراخلاقی است. بدیهی است هرگونه تغییر در پروتکل‌های درمانی باید بر اساس شواهد علمی معتبر، یعنی مطالعاتی با روش‌شناسی صحیح بوده و اثربخشی آنها از نظر علمی اثبات شده و مورد وفاق باشد.
کسانی که مدعی روش‌های غیرمرسوم هستند لازم است ابتدا پروتکل‌های درمانی خود را منتشر کنند تا پژوهشگران مستقل بتوانند پس از کسب تأیید کمیته‌های اخلاق، بر اساس آنها مطالعاتی را بدون تعارض منافع انجام دهند. بدون طی این روال، ادعاهای ایشان نمی‌تواند ملاک عمل سیاست‌گذاری سلامت باشد.
بدین وسیله انجمن علمی روانپزشکان ایران تاکید دارد حذف این روش درمانی علمی علاوه بر این که موجب نارضایتی و رنج فراوان برای مبتلایان به این شرایط شده، منجر به بازخوردهای منفی جدی از سوی مراکز معتبر علمی و زمینه‌ساز جستجوی درمان در آن سوی مرزها خواهد شد.
تاکید می‌شود عمل جراحی بازتعیین جنسیت در واقع شبیه دیگر عمل‌های جراحی ترمیمی است که گرچه زیربنای زیستی مساله را رفع نمی‌کند، اما کیفیت زندگی فرد را بهبود می‌بخشد، احساس فرد از بدنش را مثبت می‌کند و از عوارض جدی مرتبط، پیشگیری و رنج و ملال وی را می‌کاهد.
بدین وسیله این انجمن علمی پیشنهاد می‌نماید که وزارت محترم بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان متولی امر درمان در کشور با تعیین سازوکارهای موثر و مشخص و تدوین استاندارد خدمت در یک برنامه جامع و با عنایت به مبانی فرهنگی و دینی کشور، وحدت رویه‌ای در تشخیص و درمان این شرایط فراهم آورد و ضمن کاهش عوارض درمان‌های طبی، کیفیت رویه جاری را بهبود بخشد. در پایان از تصمیم‌گیران ارشد نظام اکیداً تقاضا می‌شود تحت تاثیر القائات گروهی اندک و بدون شواهد معتبر علمی، از روش علمی و انسانی جاری عدول نکنند. فتوای امام خمینی (ره) یکی از دستاوردهای بزرگ فقه پویای شیعه بوده و قوانین مبتنی بر آن موجب سربلندی کشور تا به امروز بوده است و عقب‌گرد از آن، نه تنها تهدیدی برای سلامت روانی-اجتماعی گروهی از شهروندان، که موجب وهن کشور نیز خواهد بود.
هیأت مدیره انجمن علمی روانپزشکان ایران
۱۴۰۲/۱۰/۲۱
